“Waasibo yeyrheerheti; yalawo akke kee yaylalawo akke” hido lel: “Waasibo yayrheerhiinim yalawna, hido yaylalawna” yarhxe missili yane.
Sin mablolle, ta missili kaafa gantah yadiye, woole waqhti akko tillaabe (expire yekke) missila kinni?
Ta agana yane missila kee kaalih katayta essero Facebook araxalle kab-isheh iniyom tubliinih yakko kinni. Garok lel tubliinih sinni mablol yakkeedo alle toxoynih tinin. Sin gabat agleh lel mangum sin cawwatoyshita.
“Ta missili kaafa yadiye, miyadiye?” tarhxe esseroh inneh gantah toorore modobba/gaxso liyoh akkekkah kab-isheh iniyom, umman marak sinni mablo alle taxawna ciloh kii yine.
Inneh ta missila kee tamaa esseroh sabbatah liyo mablolle gaxa gedda lel; masalan, erherhih ta missilih wanna ta missila yerhxe gedda kaa xangaladde ayim tinem hido fartoh aye tillaabisho farheh yinem thummutuh naarhago dhiice waynemih: “Tah yarhxo yerhxem yakko kinni” nerhxeh ninneh akah nodde akah oobinnan araxah, umman tiyak ninni mablo alle naxawo dhicna.
(Macalsit: ta missila erherhih terhxem numa/saytiya gantah takko dhicta. Saaho tamaa aki luqhaat: Carabi, Thiliyaan, Faransa kee ara… balih abittode jinse tuumarta luqha ‘gendered language’ kinamhi sabbatah, waanishnak hido aktubinuk, lab-jinseh tuumarna. Amayehi sabbatah saymari biyashshiimen yarhxiinim makiiki, amalle yok mibeynanta.)
Ta missilih wanna yexeesebem kayyalle xabneh, iski anu inneh akkalemille sin tillaaabisho kiyok abayshima fanah yi goorishshoona kitin. Nedee haye!
Nookomeh ta missila soomaamaanam gubaako erherhishneh, ta lamma canqarahi macna nabloo:- 1. ‘Yalawo’ kee 2. ‘Yaylalawo‘ yarhxiinimhi macna ta missilihi gondodde (in the context of this proverb) ayim kinni?
- ‘Yalawo’ tarhxe abittohi deecot xibar (citation/lexical form) ‘elee’ yakke gedda, ta missilih gondodde tabbirhe macna lel: “Ishi xiyawko hido ishi caydaako yadhdhaarho” yarhxiinim kinni. Abeeni kabbaata abittohi xibaarah (passive form) ‘yamlalawo’ kii tineh takkeedo lel, deecot xibarah ‘emlelee’ yarhxe xibar abitteh: ‘Yanqashshasho’ hido ‘Doolabimo’ yarhxin macna axaye dhadhdhe.
- ‘Yaylalawo’ tarhxe abittohi deecot xibar (citation/lexical form) ‘eylelee’ yakke gedda, ta missilih gondodde tabbirhe macna lel: ‘yaqhashshasho, doolabo, alle zirabbito’ yarhxin macna taxaye.
Akkinnanti waasibo dherhikkeeko abemko, ishi xiyaw kee ishi caydaako yarhaarho dhiica yarhxiinim wuli ginah yakke gedda, wuli ginah lel, kaa gondo sorha mara yekkiinimko tamaa waasibo aalih aba mara isheh farhem geyandah ten yaqhishshisheh alle zirabbita. Masalan, aalle wayam le tiya balih, hido akke wayam, kin tiyta balih kab adde yarhxe. Ta ginah aban waasibo lel zirab kee akke wayni masarratalle ginnimtamhi sabbatah, xootsalle aben care balih dumtankah maacil taallo mirhicta. Hido lel usuk isheh akkalii yinem kee akah sugta gondo lamma takkeh, thacasah gantah akko gaxo taana daraja gufo dhiica.
Gaax-neh lel, 1. dhayekke kee 2. dherhikkehi macna nabloo.
- ‘Yeyrheerhe’ tarhxe sababishsha abittohi (causative verb) deecot xibar (citation/lexical form) ‘eyrheerhe’ yakke gedda, ta missilih gondodde tabbirhe macna lel: “Ahleeko hido yaarhigin maraako irolle aban waasibo” yarhxiinim yakko kinni.
- Akkinnanti ahlento hido zamad yekkemko, ‘dhaye tiya’ ak yarhxin. Zamad hido ahlento akke wayemko laakin ‘dherh tiya’, hido ‘godoboyta’ ak yarhxin. Akkinnanti walaa yaarhigin tiya yakko kibah, xazoytat gabooko ahliino hido dhayenta xiyaalih alle wayemko, ‘dhaye tiya‘ ak tarhxo mirhicta.
Amaa gedda, ta agana nuble caddosko, ta missila noh xabeti (Janna kee raxma noh geyok), “Akkinnanti ishi ahleeko irolle, masalan: meela, abiino, bukaako lel ishi kishooko irolle waasibo abemko, isheh amlalaye kee xiyaa aylalaye yakke” yarhxiinimih yem yakko dhiica. Ta missila yerhxeti ayeh yerhxem kee tillaabisho farhe farto naarhago, gaax-neh, tamaa kalxa waasibo akah akkii tine arax nabloo.
Akkinnan waasibo, fanti-bacla hido zaaren araxah kinni akkii tinem. Ta fanti bacla dhirhiitam lel umman gedda barhi dik kinni. Kaa dhirhiyan gedda lel: “Ta ginale barhä noh esserim” yarhxiinih yaarhigin maralle kaa fare kee: “Ta ginale dikidde ni barhah takkeh higgidin barhä noh wagii” yarhxiinih kaa fare akke yinin. Awwalko yaarhigin maralle kaa fareeniimko, akkanih yadiyeh ishi xikma kee xeela yatneefeceh mece akah ishishaakah abah, wuli wareelih akah gaxaa yine.
“Ni barhah barhä noh wagii” ak yerhxiiinimko laakin, ishi idhdho abitah, sayto le mara wagiyah, akah tekkemko teya gantah akah yable caashir wagiyah, aki gondoh yemeete tiya balih amaa dik ziyaaritah gaxayaako: “Hebeli barhä tane. Qur-aan abayishshe sheekhat barhä shekhto kinni! Mece marahi barhä kinni! Laboohit barhä kinni!” tarhxem kee ara… fayla akah abah, barhi dik akah kabbaataanaakah ishi fawo yaxaye. Barhi dik tamaa usuk ware akko baaheh yane dik hi barhä yikxiniinimko: “Aduu haye ten esser” yaanah kaa dhirhiyan.
Inkoh tah abak lel tamaa lamma dhaltoyya kinni mabbaloytah liishot gondolle abayishsham kibah, tamaa liisho akah aban barha kee barhä ten essertam male, fertoh barhä. Izne ak beytam male. “Lamma dhaltoyya” narhxe gedda lel, lamma abba kibah, lamma ina yakkeedo ten essertam male. Usun abaysheenih gaba beeteenimko sarrah abba ishi barhak: “Ta ginale marih barhä koh baaha nane” ak yarhx. Tamaa barhi lel: “Dhaltoyya cindha Yalla!” yarhxin imaan lemhi sabbatah, ten farhiiko miyawce. Xino farhemko lel: “Kafin-tiya kee uunt-iyaako ak doorit” tarhxe lamma dooro koh yaxayin. Waani takke guftemko nabra siriya. Kafin-tiya dooro mirhiicamhi sabbatah lel, yincibeh yikxineh ten farhidde saa.
Amaydo, ta missila adde yerhxin waqhti, ta xibar lii yineh yekkemko, waasibo sinni xiyawko irolle, hido yaarhigin maraako irolle abaa miyiniinimhi sabbatah, takkeeko yewceti, isheh yalaye hido yamlalaye; hido lel amaa waasibo aalih aba mara yaylalaye macna kinni.
Ta gondo kaafit intih nable gedda lel, mango esseror naaqhaco dhicna. Masalan, ‘Dherhikke” ak yarhxiinim awla kinni?
- Kishooko irolle?
- Qabiilaako irolle?
- Qoomiyaako irolle?
- Diinko irolle?
- Dik (wathan) ko irolle?
Aki ginah kaafit waqhtedde lamma caynah xiyaw tannaw dhicta. Usun lel:
- Sugtem Dhawrha mara (Conservatives/المحافظون). Ta mari: “Cayda kee sugte dhawudhdha gedda kinni, xishma kee karaama le xadaar kee nabra taallo dhictam. Kaxani sittiyahi labcadah yamiite tiya kibah lel, irooko waacinalle tableh, amaa waqhte sumsumuttah bahta xadaar amodde yawce tiya maki” yarhxe mara kinon.
- Liberaaliyuun (Liberals/الليبراليين). Ta mari lel: “Cayda, Sugte, Xadaar kee Nabraako aganalle kaxani yane. Sittiya kixin lamma kinni inkidde marto missilam kibah, cayda kee sugteh yumudhdhuynih sittiya farhekkah inkidde maroona mimissila.” yarhxe mara yakkoona dhiican.
Inni mablolle lel: “Laye balih maki, laa balih maki” arhxe. Ta missili akah yarhxeekah maki, inkinnah lel arax xabteh, suginnixem bahto maki. Dhiicimak, ku dik-hi barhä, ku waani, ku cayda, amaye balih ku diin koolih tangale ku sacla geytam ummanimko mece. “Inni kisho kee inni qabiilaako awco yolle mitane” yarhxiinih uluc balih sittiyadde gaxangaaxaanam laakin, anniye waye kee daggoye takko alle tane. Meela kee abiino inki kisho hido inki qabiilaako yakkiiniimko, barhsimte kisho hido qabiilaako yakkiinim kinni tashshem. Dhaltoyya kee cindham sittiya yaabbiinih, zate yangaliinim mecem kinni. Zatteenih abeenimko, dhayekkeeko yakko dherhikkeeko, umadde radoona makinooni.
Kamboh, waani achchaararo arhxinnannaako yok ifarto lek talle soolisho liyo. Adde waanishaanah caddoyshaanamko mangum raaca taane. Kinni hanuk sin mabloluh hido, yooko ractem, hido anu iqhlithem atin tiskimiliinih, ‘Sittiyaako nadrsaso dhicna’ yaanam liyomhi sabbatah sinni gabat agle misuumutina.
Amaydo, talle sin xabo liyok, aykee aki magaro keee dhibrhoolih sinalle gaxandah, mecaaniiko takkanna sinah duumuta.
Gaab yoh isho!
Sin sacal,
Axmadsacad Maxammad
Carha micito Ustaz Axmadsacad mece sharxe kinni. Rummah missiladde racto missilam mangum yane. “Ayi noh sugen” neh kaddih nam tane. Mece caddos noh abte. Gaab noh isho